Anabaptyzm: historia prześladowań i odporności

Anabaptyzm (lub radykalna reformacja) pojawił się w latach dwudziestych XV wieku na początku reformacji, która wówczas ogarnęła całą Europę. Łączył w sobie różne elementy, w tym popularną średniowieczną pobożność, humanistyczną krytykę i ukryty antyklerykalizm, a także wpływ kazań reformatorów i wywołane przez nich poruszenie. Po porażce wspólnotowego i rewolucyjnego ruchu wojny chłopskiej (1525), ci wierzący, którzy próbując przywrócić prawdziwe chrześcijaństwo, poświęcili się bardziej radykalnej reformacji, dołączyli do ruchu anabaptystów. Coraz bardziej wyobcowani od Zwinglego i Lutra, początkowo wyznawali poglądy Thomasa Müntzera i Andreasa Karlstadta. Anabaptystami (lub ponownymi baptystami) zaczęto nazywać wszystkich tych, którzy odrzucili chrzest niemowląt na rzecz chrztu dorosłych pouczonych w wierze. Nowością była nie tyle forma chrztu (przez zanurzenie), co wybór kościoła, który miał być raczej konfesyjny niż politeistyczny.

W Europie można wyróżnić co najmniej trzy główne ruchy anabaptystyczne: Braci Szwajcarskich (głównie w Szwajcarii, Alzacji i południowych Niemczech), Mennonitów (Holandia i północne Niemcy), którzy po millenarystycznym epizodzie w Münster (Westfalia) w 1535 r. zgromadzili się wokół Menno Simonsa, aby założyć wolny i pacyfistyczny kościół, i wreszcie Hutteryci, którzy osiedlili się na Morawach (obecnie Czechy) po ucieczce z Tyrolu, południowych Niemiec i Szwajcarii i wyróżniali się wspólnotowym stylem życia na farmach, gdzie praca i dobra były dzielone przez wszystkich.

Pierwszy chrzest dorosłych 21 stycznia 1525 r. w Zurychu wśród byłych uczniów i przyjaciół Zwingliego był przełomowym wydarzeniem dla szwajcarskiego anabaptyzmu. Począwszy od Zurychu z Conradem Grebelem, Felixem Manzem, Jörgiem Blaurockiem, Johannesem Brötli, Simonem Stumpfem i Wilhelmem Roiblinem, ta gałąź anabaptyzmu szybko rozprzestrzeniła się we wschodniej Szwajcarii i południowych Niemczech, do Południowego Tyrolu przez Graubünden, do Bazylei i Alzacji, a następnie do Berna. W wielu miejscach ruch ten był inspirowany przez inne radykalne ruchy. Priorytety różniły się w zależności od kontekstu i osobowości: na przykład Balthasar Hubmaier był wpływowy w regionie Waldshut (D), podczas gdy Hans Dekk i Pilgram Marpeck dali się poznać w południowych Niemczech i wschodniej Szwajcarii.

Jeśli chodzi o Szwajcarię, zgromadzenie w Schleitheim w 1527 r. i artykuły przyjęte przy tej okazji mają ogromne znaczenie. Jednocząc się pod nazwą "Braci Szwajcarskich" i opierając się na wyznaniu wiary sporządzonym prawdopodobnie przez Michaela Sattlera, szwajcarscy anabaptyści oddzielili się zarówno od innych radykalnych ruchów, jak i od oficjalnych kościołów, tworząc pierwszy Wolny Kościół (Sekty i wolne kościoły). Charakteryzowali się oni teologicznym dualizmem, szacunkiem dla zasad Pisma Świętego, pragnieniem życia konsekrowanego odciętego od świata zewnętrznego, wspólnotami bez władzy sądowniczej i akceptacją męczeństwa. Demonstrowali swój nonkonformizm, odmawiając uczęszczania do oficjalnego kościoła, składania przysięgi i służby wojskowej. Ich radykalna krytyka społeczeństwa i życia religijnego swoich czasów oraz unii Kościoła i państwa, którą uważali za zgubną, wkrótce wzbudziła gniew władz, które podjęły kilka prób - aż do XVII wieku - przywrócenia ich z powrotem do oficjalnego Kościoła. W tym celu organizowano mniej lub bardziej publiczne dysputy teologiczne. Większość z nich (np. w Zurychu w 1525 r., Zofingen w 1532 r. i Bernie w 1538 r.) nie doprowadziła do żadnego porozumienia, a jedynie podsyciła prześladowania. Szybko przyjęte represje zachęciły ruch do rozprzestrzenienia się nie tylko w Szwajcarii, ale także w całej Europie, aż po Rosję, a później w Ameryce Północnej i Południowej.

W XVI wieku większość anabaptystów mieszkała w zreformowanych kantonach Berno i Zurych, a mniejszość w Solothurn, Bazylei, Schaffhausen, St Gallen i Graubünden. Anabaptyści byli więzieni, torturowani, wywłaszczani, wygnani, a nawet straceni (w Bernie do 1571 r., w Zurychu do 1614 r., a w Rheinfelden do 1626 r.), stawali się coraz bardziej odizolowani geograficznie i społecznie, a czasami byli osaczani teologicznie. Wewnętrzne konflikty doprowadziły Jacoba Ammanna do założenia społeczności amiszów w 1693 roku. Okresowe złagodzenie prześladowań oraz wpływ pietyzmu i Przebudzenia doprowadziły do dalszego rozwoju społeczności, choć pozostały one tajne. Do XVIII wieku holenderscy mennonici energicznie działali na rzecz swoich prześladowanych współwyznawców w Szwajcarii, ale dopiero po oświeceniu i rewolucji francuskiej szwajcarscy anabaptyści odnaleźli pokój. Nieprzerwana obecność wspólnot anabaptystów-mennonitów od XVI wieku do dnia dzisiejszego jest poświadczona jedynie w kantonie Berno (zwłaszcza w Emmental), który jednak charakteryzował się szczególnie surową postawą przez ponad dwieście lat, wypędzając setki ludzi. W Zurychu, przeciwnie, anabaptyści, choć czasami bardzo liczni, prawie całkowicie zniknęli w połowie XVII wieku. W innych kantonach, takich jak Solothurn, Bazylea i Schaffhausen, liczba anabaptystów również została znacznie zmniejszona w XVII wieku.

Do początku XVII wieku anabaptyści prześladowani w Konfederacji znaleźli schronienie na Morawach, a następnie w Alzacji i Palatynacie. Od XVIII wieku znaleźli również schronienie w biskupstwie Bazylei, Jurze Neuchâtel, regionie Montbéliard, Holandii i Ameryce Północnej. W większości z tych miejsc do dziś żyją ich aktywni genealogicznie potomkowie.